Als voorproefje op de studiedag “De mantel der liefde?” verscheen onderstaand opinieartikel, van de hand van VvEN-bestuursleden Jan Vorstenbosch en Julia Hermann, onlangs in dagblad Trouw.

Waar is de moraal in het zorgverhaal?

Op 1 januari 2015 wordt de overheveling van de ouderenzorg van de centrale overheid naar de gemeenten een feit. Doel is de terugdringen van de zorgkosten door vermindering van de institutionele en professionele zorg en zorgverlening dichtbij via wijkgerichte hulp aan thuiswonende ouderen. Veel wordt verwacht van de ‘Eigen Kracht’ van het netwerk rond ouderen. Dat netwerk zal vooral bestaan uit de kinderen van oudere leeftijd. Zij zijn het die rond de keukentafel zullen zitten, als de gemeenteambtenaar langs komt. Welke morele normen en wederzijdse verwachtingen daarbij de beslissingen zullen bepalen, is echter een grote vraag die tot nu toe sterk onderbelicht blijft. Want welke morele plichten hebben kinderen eigenlijk ten aanzien van hun ouders? Als die plichten niet van binnenuit ervaren worden, mag de overheid ze dan wettelijk afdwingen? Aan welke zorg moeten we denken bij de zorg van kinderen voor hun ouders? Alleen aan de alledaagse hulp bij de huishouding, schoonmaken, koken, vervoer, administratie, of ook aan zorg voor de veiligheid van ouders, of verzorging als thuiswonende ouders ziek zijn? Bestaat er ook zoiets als een financiële zorgplicht van de kinderen? Het lijkt erop dat veel rechten van burgers door plichten van vooral kinderen gaan worden vervangen.

Belangrijke ethische debatten die deze veranderingen hadden moeten begeleiden, zijn niet of nauwelijks gevoerd. Bij de motieven die kinderen, vooral vrouwen, er toe brengt om op grote schaal mantelzorg te verrichten, worden vooral dankbaarheid, liefde, ‘iets’ terugdoen genoemd. Deze motieven zijn vooral intrinsiek van aard, ze worden van binnenuit ervaren, en zijn gebaseerd op de speciale en vaak verschillende relatie die kinderen met hun ouders hebben. Ze staan op gespannen voet met een van buitenaf en bovenaf opgelegde, algemene en meer inhoudelijk ingevulde plicht. De overheid zou zich beter verre houden van het dringen of dwingen van de eerder genoemde zorg voor ouders door kinderen. Die bemoeienis verstoort de intimiteit, het op affectie gebaseerde karakter en de vrijwilligheid van de relatie ouder-kind. De overheid zou eerder zorgtaken verricht door kinderen moeten faciliteren dan afdwingen.

Ook de rechtvaardige verdeling van rechten en plichten is in het geding. Is het rechtvaardig wanneer in gemeenten, onder druk van een moeilijke financiële positie, verschillende criteria worden aangelegd voor zorgtoewijzing waardoor burgers in de ene gemeente anders behandeld worden dan in een andere? Zijn binnen het gezin de grote verschillen die elk van de kinderen bereid en in staat is te verlenen aan ouders, rechtvaardig? Aan welke normen van rechtvaardigheid kunnen dergelijke verschillen in bejegening van ouderen en kinderen worden getoetst? Geen gemakkelijke vragen, maar een overheid die de oplossingen meer in de eigen kracht van mensen zoekt, zou dit debat minstens moeten stimuleren.

We hoeven niet te twijfelen aan de noodzaak van een stelselherziening en een houdbare grens aan collectief betaalde zorgkosten. Maar de keuze om de zorgrekening vooral bij de eigen verantwoordelijkheid van individuen, dan wel bij de familie (zoals bijvoorbeeld in Duitsland) of bij het collectief te leggen is ook een ethische keuze. Zij heeft grote gevolgen voor ht morele weefsel dat een samenleving is, en verdient meer discussie. Voor een toekomstbestendig stelsel dat niet ontaardt in dwang, onrechtvaardigheid en ondermaatse zorg voor de zwakkeren is meer nodig dan een rekenmachine: een creatief en doordacht uitvoeringsbeleid dat op breed gedragen en transparante principes steunt die consequent worden toegepast. Zonder een intensief maatschappelijk debat gaat dat niet.

Jan Vorstenbosch en Julia Hermann zijn als ethici verbonden aan het Departement Wijsbegeerte van de Universiteit van Utrecht. Zij organiseren namens het bestuur van de Vereniging van Ethici in Nederland, vandaag in Utrecht de studiedag ‘De Mantel der Liefde: Over de morele plicht van kinderen om voor hun ouders te zorgen’.